سبب صدور و نقش آن در فهم متون با مطالعه موردی خطبه های نهج البلاغه

وقتی یک روایت را در هریک از عرصه های دینی از نظر واژه ها، ساختار جمله، سیاق و ... مورد بررسی قرار داده و به معنا و مفادی دست یافتیم، نباید شتاب زده آن را مراد جدی و نهایی معصومان علیهم السلام دانسته و به عنوان آموزه دینی قلمداد کنیم، بلکه لازم است در کاوشی شایسته، تمام یا عموم روایات و آیات مرتبط با آن موضوع را گردآوری کنیم، آنگاه به دسته بندی آنها پرداخته و پس از انجام مبانی فقه الحدیث درباره هریک از آنها، نتیجه نهایی را دنبال کنیم. پیداست که هرقدر این مراحل با دقت بیشتری انجام گیرد، منظر نهایی ارایه شده با منظر واقعی دینی هماهنگ تر خواهد بود و به عکس کوتاهی در چنین کاوشی نگاهی یک سویه از پیکره به دست خواهد داد(نصیری،1383، ص:242). مسأله اسباب صدور یکی از شاخه های فقه الحدیث می باشد که نقش به سزایی در فهم مراد جدی معصوم علیه السلام دارد که عدم توجه به آن می تواند فهم ناقص روایت را دربر داشته باشد. این موضوع به خصوص در متونی که تاریخی باشد، خود را بیشتر نشان می دهد؛ زیرا سخنانی که در این متون از اشخاص صادر می شود، به شدت وابسته به زمان و مکانی است که در آن فضا سخن گفته می شود . کتاب نهج البلاغه نیز از جمله متونی است که صبغه غالب آن تاریخی است و از این رو برای فهم بهتر این کتاب، دانستن اسباب و فضای صدور سخنان امیرالمومنین (ع) از اهمیت شایانی برخوردار است. از این رو نوشتار حاضر در پی آن است که با استفاده از اسباب صدور خاصی که در رابطه با خطبه های نهج البلاغه وجود دارد و همچنین فضای صدور خطبه ها که بر مبنای زمان و مکان و حوادث اتفاق افتاده در آنها ایراد شده است، کمک به فهم عمیق خطبه ها و حل تضادهای ظاهری که در آنها دیده می شود، کمک کند. فصل اول تحت عنوان کلیات خواهد آمد، به کلیات تحقیق همچون بیان مساله پژوهش، اهمیت پژوهش، پیشینه پژوهش، روش تحقیق پژوهش، پرسش های پژوهش و فرضیه های پژوهش پرداخته شده است. فصل دوم با عنوان «سبب صدور» در پنج بخش ارائه شده است. در گام نخست به تعریف لغوی هر یک از واژه های سبب، صدور، حدیث و سپس به تعریف اصطلاحی سبب صدور حدیث پرداخته شده است. سپس انواع سبب صدور که عبارتند از سبب صدور خاص و سبب صدور عام و ذکر مثال هایی در هریک از آنها بیان گردیده است. در بخش سوم شیوه های دستیابی به سبب صدور به طور عام و طرق خاصی که مربوط به نهج البلاغه می شود، آمده است. در بخش بعدی، فواید علم به سبب صدور بیان گردیده و اشاره ای به معیارهای پذیرش فضای صدور و ملاک نقد آن شده است. فصل سوم با عنوان « اسباب صدور خطبه های سیاسی با تکیه بر فضای سیاسی-اجتماعی دوران خلافت امیر المومنین (ع)» در هفت بخش ارائه شده است. 1. خطبه های ایراد شده در آغاز خلافت و قبل از آن 2. خطبه های ایراد شده در جنگ جمل 3. خطبه های ایراد شده در جنگ صفین 4. خطبه های ایراد شده در جنگ نهروان 5. خطبه های ایراد شده در غارات 6. خطبه های ایراد شده در واپسین لحظات عمر حضرت 7. خطبه های ایراد شده در موارد خاص سیاسی در همه این بخش ها سعی شده است که خطبه ها بر مبنای زمان و مکان و اتفاقاتی که در آنها افتاده است(فضای صدور)، همراه با بیان سبب صدور خاص(در صورت وجود داشتن) تقسیم بندی شود. فصل چهارم با عنوان « اسباب صدور خطبه های اخلاقی با تکیه بر فضای اخلاقی دوران خلافت امیرالمومنین (ع)» با توجه به انواع سبب صدور که به خاص و عام تقسیم می شود، در دو بخش تنظیم گردیده است، در بخش اول اسباب صدور خاص خطبه های اخلاقی و در بخش بعدی فضای صدور خطبه های اخلاقی را مورد بررسی قرار داده ایم و با استفاده از فضای صدور خطبه های اخلاقی به این سوال پاسخ داده ایم که چرا حضرت در بیشتر سخنان خود، مردم را به ترک دنیا و روآوردن به آخرت خویش توصیه می کنند تا جایی که مفهوم رهبانیت مسیحی در ذهن برخی متصور می شود. همچنین مسائلی همچون چرایی توصیف دوران جاهلیت و ستایش امام (ع) از خود و اهل بیت (ع) در بسیاری از خطب نهج البلاغه و همچنین معنای فقر و دوست داشتن آن از منظر فضای صدور به آن نگریسته شده است.